Πώς γνωρίζουμε αν υπάρχει «ψυχή»;

Η σχέση σώματος-νου είναι βασικό ζήτημα στη φιλοσοφία του νου. Ο δυϊσμός σώματος-νου είναι θεώρηση κατά την οποία νοητικά φαινόμενα είναι μη-φυσικά. «Νους» και «σώμα» είναι οντότητες διακριτές. Οι ρίζες του δυϊσμού βρίσκονται στον Πλάτωνα που υποστήριζε ότι ο νους είναι ανεξάρτητα υπάρχουσα ουσία. Ο δυϊσμός περιλαμβάνει σειρά απόψεων περί νου και ύλης, καθώς και υποκείμενου και αντικείμενου, σε αντίθεση με άλλες θέσεις, όπως τον φυσικαλισμό [1], στενά συνδεδεμένος με τον υλισμό, που θεωρεί τα πάντα φυσικά, δηλαδή ότι δεν υπάρχει τίποτα πέρα (και πάνω) από το φυσικό, βασιζόμενος στην ύπαρξη μίας ουσίας, σε αντίθεση με το δυϊσμό.

Πολλοί σύγχρονοι επιστήμονες του νου υιοθετούν μια φυσικαλιστική θέση, ότι δηλαδή ο νους δεν είναι κάτι ξεχωριστό από το σώμα. Εξακολουθούν να ρωτούν πώς υποκειμενικές ποιότητες και ιδιαίτερα η αποβλεπτικότητα των νοητικών καταστάσεων και ιδιοτήτων μπορούν να εξηγηθούν με νατουραλιστικούς όρους, θεωρώντας πως η επιστημονική πρόοδος θα διευκρινίσει πολλά από τα θέματα αυτά· ωστόσο, αυτά απέχουν ακόμη πολύ από το να λυθούν. Θεϊστές φιλόσοφοι, αντιθέτως, θεωρούν τον φυσικαλισμό λαθεμένη τοποθέτηση. Ο Τζεϊμς Πόρτερ Μόρλαντ, για παράδειγμα, προτείνει[2] τέσσερις ενδείξεις σχετικά με το πως μπορεί κανείς να γνωρίζει πως υπάρχουν οι νοητικές ιδιότητες και συγκεκριμένα αυτό που κοινώς ονομάζουμε «ψυχή».

Η πρώτη ένδειξη είναι αυτό που συνειδητά ονομάζουμε «εγώ» όταν κοιτάζουμε μέσα μας. Πρόκειται για κάτι ξεχωριστό από το σώμα που μας κάνει να γνωρίζουμε τον εσωτερικό μας άνθρωπο, συναισθήματα και διαθέσεις, ανεξάρτητα από το σώμα μας. Μια δεύτερη ένδειξη είναι το φαινόμενο των επιθανάτιων εμπειριών[3]. Ο Μόρλαντ τις θεωρεί ισχυρό δείκτη για το ότι ο «εαυτός μας» μπορεί να υπάρχει από μόνος του, ακόμα και σε κατάσταση αδυναμίας. Έννοιες όπως η ελεύθερη βούληση, η ηθική, αντιλήψεις περί ενοχής ή αθωότητας συνδέονται με την ψυχή η οποία φαίνεται πως επιβιώνει στις φυσιολογικές αλλαγές του σώματος ή του εγκεφάλου. «Μπορώ να επιζήσω, αν κάποια μέρη του εγκεφάλου ή του σώματός μου  έχουν αφαιρεθεί, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είμαι λιγότερο ο εαυτός μου», γράφει. Τρίτη ένδειξη είναι ότι κανένας ερευνητής δεν μπορεί να ερευνήσει την (υποκειμενική) αντίληψη ενός ατόμου περί «εαυτού». Καθώς η επιστήμη περιγράφει τον κόσμο αποκλειστικά στο τρίτο πρόσωπο, η ιδιωτικότητα του ατόμου, δηλαδή αυτό που καθιστά την «ψυχή» του, του μεταφέρει κάθε εμπειρία στο πρώτο πρόσωπο, αποκλειστικά. Τέταρτη ένδειξη είναι το ίδιο το «είναι» του ατόμου που παραμένει σταθερό και συνιστά την ταυτότητά του. Μπορεί με την πάροδο του χρόνου η εμφάνισή του να αλλάζει (π.χ. τα μαλλιά του ασπρίσουν), όμως αυτό που το ορίζει, η «ταυτότητά» του δηλαδή, παραμένει η ίδια. Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι αναμνήσεις δεν συσσωρεύονται στον εγκέφαλο, αλλά στην ψυχή, γράφει ο Μόρλαντ.

Η Βίβλος περιγράφει την ψυχή ως πραγματική, άυλη ουσία που παρέχει στο σώμα ζωή και συνίσταται σε αυτό που ονομάζουμε «συνείδηση». Η συνείδηση ​​περιγράφεται από ανθρώπινες νοητικές καταστάσεις (ξέχωρα από τις καταστάσεις του εγκεφάλου ή των νευρώνων του). Υπάρχουν πέντε είδη νοητικών καταστάσεων: Οι αισθήσεις, όταν ευαισθητοποιούνται από θεάματα, ήχους, τον πόνο ή άλλες αισθητικές εμπειρίες. Επιθυμίες που συνδέονται με τις κλίσεις ενός ανθρώπου. Σκέψεις, δηλαδή διανοητικά στοιχεία έκφρασης ή κατανόησης. Πεποιθήσεις που συμπεριλαμβάνουν απόψεις διαφοροποιημένου βαθμού. Και τελικά, πράξεις βούλησης για την εκπλήρωση κάποιων προθέσεων ή την επίτευξη ενός στόχου ως αιτία δράσης. Οι ικανότητες της ψυχής είναι αισθησιακές, βουλητικές, συναισθηματικές και πνευματικές. Η Βίβλος μιλά για την ψυχή και τον νου (ή το πνεύμα) του ανθρώπου. Κάνοντας χρήση της πνευματικής του ικανότητας, είναι σε θέση να αγαπά τον Θεό συμμετέχοντας πνευματικά μαζί Του, κάτι ακατανόητο για την φυσικαλιστική ή νατουραλιστική άποψη.

Υπάρχει αντικειμενική απόδειξη για την ύπαρξη της ψυχής; Ναι. Ως πρόσωπα είμαστε σε θέση να κάνουμε άλλους να μας αναγνωρίζουν ως συνειδητά όντα μέσω της ικανότητάς μας να επικοινωνούμε μαζί τους σε πραγματικό χρόνο (π.χ. σε συνειδητές συνομιλίες μαζί τους). Επίσης, η ικανότητά μας να παραμένουμε οι ίδιοι, παρά τη συνεχή αλλαγή της φυσικής μας «δομής» με την πάροδο του χρόνου μπορεί να εξηγηθεί μόνο μεταφυσικά.

[1] ή και φυσιοκρατία (νατουραλισμός)

[2] James Porter Moreland, The Soul. How We Know It’s Real and Why It Matters, Chicago: Moody Publishers, 2014.

[3] Έχουν διεξαχθεί και πρόσφατα μελέτες που ερευνούν και καταγράφουν το φαινόμενο αυτό επιστημονικά. Βλ. ιστοσελίδα in.gr, αναζήτηση 12/01/2021: https://www.in.gr/2020/02/02/health/health-news/ereyna-o-thanatos-einai-thetiki-empeiria/