Λόγος και Πανθεϊσμός

Οι περισσότεροι Έλληνες φιλόσοφοι συμφωνούσαν πως η πραγματικότητα κυριαρχείται στην ουσία από ένα είδος παγκόσμιας λογικής και πως ο άνθρωπος, με τις ικανότητές του, ήταν σε θέση να αναγνωρίσει αυτή τη λογική.

Η παγκόσμια αυτή λογική είναι ο «νους» κατά τον Αριστοτέλη, δηλαδή ένα καθαρό πνεύμα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο απόστολος Ιωάννης αισθάνεται την ανάγκη να αρχίσει το Ευαγγέλιό του αναφερόμενος στο Λόγο, τον οποίο θεωρεί θείο Πρόσωπο, σε αντίθεση με τις υπόλοιπες αντιλήψεις στις οποίες επικρατούσε το στοιχείο του απρόσωπου,

Ο φυσικός μας κόσμος, όπως τον αντιλαμβανόμαστε, είναι ένας κόσμος του «γίγνεσθαι» και του οποίου οι αλλαγές υπακούν σ' ένα νόμο που στηρίζεται στη λογική τάξη του κόσμου. Αυτός ο Λόγος είναι ταυτόχρονα και το «τέλος» δηλαδή ο σκοπός της κάθε εξέλιξης, είναι το «εις Αυτόν» της Καινής Διαθήκης.

Στην αρχαία όμως φιλοσοφική αντίληψη δεν είναι κάποιος προσωπικός δημιουργός Θεός, αλλά μια άχρονη σκέψη που διανοείται μόνη της. Έτσι έχουμε την έναρξη, του απρόσωπου φιλοσοφικού ιδεαλισμού στο σταθερό «είναι» του Παρμενίδη, και στην ιδέα του αγαθού του Πλάτωνα, ενώ στον Αριστοτέλη είναι η πρώτη ουσία, το πρώτο κινούν η άυλη και αιώνια οντότητα.

Αυτή η αριστοτελική όμως φιλοσοφική μεταφυσική υπολανθάνει σε όλα τα μεγάλα φιλοσοφικά κινήματα, σαν ιδέα μιας παγκόσμιας λογικής που βρίσκεται παντού.

Υπάρχει δηλαδή μια παλιά ισχυρή παράδοση που θέλει το «πνεύμα», τον καθαρό λόγο, να έχει το προβάδισμα σε σχέση με την εμπειρία των αισθήσεων (εξαίρεση αποτελεί η νεότερη βρετανική φιλοσοφία με τους εκπροσώπους του εμπειρισμού – Τζον Λοκ, Ντέιβιντ Χιουμ, κ.α. – και οι φιλόσοφοι του αρχαίου υλισμού – Δημόκριτος, Επίκουρος – όπως και οι νεότεροι και περισσότεροι οπαδοί του Διαφωτισμού, του Θετικισμού και του σύγχρονου Υλισμού).

Η υπόθεση ενός παγκόσμιου απρόσωπου πνεύματος δεν είναι τίποτα άλλο παρά η φιλοσοφική θεμελίωση του διαχρονικού Πανθεϊσμού. Στην ύστερη – ελληνιστική –  αρχαιότητα, στη σκέψη των στωικών φιλοσόφων, ο Θεός δεν υπάρχει έξω από τον κόσμο, αλλ' είναι ταυτόσημος με τον «λόγο», τη συμπαντική λογική που περιλαμβάνει τα πάντα, μέσα σ' ένα σύμπαν αιώνιο και ανακυκλούμενο. Πρόκειται δηλαδή για την ιδεολογικοποίηση της λατρείας της κτίσης, μιας κτίσης που στους στωικούς προσλαμβάνει ντετερμινιστική διάσταση. Αυτός ήταν ο βαθύτερος λόγος που ο Παύλος στην ομιλία του στον Άρειο Πάγο μίλησε για προσωπικό δημιουργό Θεό που κατευθύνει την ιστορία γραμμικά και προς ορισμένο χρονικά τέλος και τέλος του παρόντος σύμπαντος, σε αντίθεση με τη στωική και υπόλοιπη αρχαία πίστη περί απρόσωπου «λόγου» και αιώνιου ανακυκλούμενου σύμπαντος. Η πανθεϊστική αυτή λογική συνδέει τον άνθρωπο με τον συμπαντικό παγκόσμιο «νου». Και βρίσκεται σε σαφή αντίθεση με την ιουδαιο-χριστιανική παράδοση, η οποία αποδέχεται την ύπαρξη ενός προσωπικού Θεού, που βρίσκεται έξω από τον κόσμο, τον οποίο ο ίδιος δημιούργησε από το μηδέν. Στην ύστερη νεοπλατωνική και στην αυγουστινιανή χριστιανική φιλοσοφία, θεωρείται η λογική κατώτερη από την πίστη και που δεν μπορεί να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στην ανθρώπινη αντίληψη και την αλήθεια του Θεού.

Γενικά, η βασική φιλοσοφική διαφορά μεταξύ αρχαίας φιλοσοφίας και χριστιανικής πίστης είναι η διδασκαλία της εκκλησίας που θέλει τον κόσμο να έχει μια αρχή στο χρόνο (θεωρία της μεγάλης έκρηξης) και τον Θεό να δημιουργεί τον κόσμο εκ του μη όντος, σε αντίθεση με την αρχαία (αλλά και σύγχρονη σε πολλούς) πίστη στο αδημιούργητο και αιώνιο του κόσμου. Ίσως εδώ να βρίσκεται η βαθύτερη σημασία του «μη αγαπάτε τον κόσμο».

Τις απόψεις της πανθεϊστικής πίστης, πολύ αργότερα, στον 16^ο  αιώνα, εξέφρασε ο Τζιορντάνο Μπρούνο και ο πνευματικός του επίγονος, ο Σπινόζα. Στους νεότερους χρόνους πέρασε στον Έγελο. Σ' όλους αυτούς τους εκπροσώπους του Πανθεϊσμού (αρχαίοι και σύγχρονοι) θεός και φύση ταυτίζονται. Και η σκέψη ενός παγκόσμιου Νου που να διαπερνά την πραγματικότητα αποτέλεσε τον ακρογωνιαίο λίθο της φιλοσοφίας του γερμανικού ιδεαλισμού, έτσι ώστε ο Φίχτε, ο Σέλινγκ, ιδιαίτερα όμως ο Έγελος, στηρίχτηκαν στον κύριο εκπρόσωπο του νεότερου πανθεϊσμού, το Σπινόζα.

Ο παγκόσμιος αυτός νους του Έγελου, δεν υπερίπταται έτσι τυχαία πάνω από τα κεφάλια μας, αλλ' είναι (κατά τον Έγελο) αυτός που αποτελεί την προσωπική μας κληρονομιά, τη βάση της ιστορίας και του πολιτισμού και την προσπάθεια του ανθρώπου να καταλάβει τον εαυτό του και τον κόσμο. Πιθανόν η σύγχρονη ηλεκτρονική «νοόσφαιρα» της παγκόσμιας πληροφορικής, να αποτελεί μια τεχνολογική έκφραση αυτού του «παγκόσμιου νου».

Στο βάθος όμως όλων αυτών μπορεί κανείς να διακρίνει την ψυχολογία της ειδωλοποίησης του ενδοκόσμιου ανθρώπινου πνεύματος και της θεοποίησης της φύσης, σε πλήρη αντίθεση με το εξωκόσμιο θείο Πνεύμα και Πρόσωπο, όπως η Βίβλος το παρουσιάζει και η χριστιανική πίστη το αποδέχεται.

Κείμενο του Πέτρου Η. Γιαννακάκου, ιατρού και συγγραφέα.