Ο Αδαμάντιος Κοραής και η θρησκευτική ελευθερία

Άρθρο του Σπύρου Πορτινού, Νομικού (1921-2019) που πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό "Έρευνα και Πίστη", τεύχος Ανοιξη 1983, σ. 22-24.

Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) δίκαια ονομάστηκε και θεωρείται «διδάσκαλος του γένους». Δεν θα ασχοληθούμε με τη βιογραφία, το έργο και τις συγγραφές του. «Το κήρυγμα της ελευθερίας των εθνών, το οποίον εξαπέλυσεν εις τον κόσμον η Γαλλική Επανάστασις εγέννησε σκέψεις περί απελευθερώσεως της Ελλάδος εις τον εμπεποτισμένον ήδη με την αστικήν νοοτροπίαν Κοραήν. Ήτο το μόνον δίδαγμα, το οποίον έλαβεν από την Γαλλικήν Επανάστασιν. Αστός και πατριώτης εις όλην την σκέψιν του, δεν εννοεί και καταδικάζει την δράσιν των Ιακωβίνων εις τα επαναστατικά κινήματα του λαού (όχλου). Ούτω ο εκφυλισμός της επαναστάσεως και η μονοπώλησις της Δημοκρατίας από τον Βοναπάρτην του φαίνεται επάνοδος εις την ορθήν οδόν. Από την Γαλλικήν Επανάστασιν ο Κοραής εκράτησε τα καθαρώς αστικά στοιχεία της, τον εθνικισμόν, την τοπικήν δημοκρατίαν, τον αντικληρισμόν και τον αντιφεουδαλισμόν»[1].

Αυτές είναι οι γενικές αντιλήψεις του Κοραή. Είναι γνωστό το έργο του «Σημειώσεις εις το προσωρινόν πολίτευμα της Ελλάδος»[2], όπου σχολιάζει τα άρθρα β'- στ' του Συντάγματος του 1822 (Προσωρινόν Πολίτευμα της Επιδαύρου - Ιανουάριος 1822).

Τα από τον Α.Κ. σχολιαζόμενα άρθρα στις «Σημειώσεις» είναι:

• Το β' που είναι καθοριστικό της έννοιας ποιος είναι Έλληνας.
• Το γ' που αναφέρεται στην ισότητα των Ελλήνων.
• Το δ' που σχολιάζει την ισότητα μεταξύ ημεδαπών και αλλοδαπών (αυτοχθόνων και ετεροχθόνων).
• Το ε' που καλύπτει τα της πολιτογραφήσεως των αλλοδαπών (ξένων) και,
• Το στ' που ερευνά την ισότητα των Ελλήνων ως προς την δυνατότητα να καταλάβουν δημόσια αξιώματα. 

Θα περιοριστούμε να αντιγράψουμε αυτούσια τα σχόλια του Α.Κ. πάνω σε δύο συναφή μεν αλλά αντιδιαστελλόμενα σημεία: «Περί των Ιουδαίων και Τούρκων» και «των Λουθηροκαλβινιστών»[3].

Το άρθρο β' του Συντάγματος του 1822 ορίζει: «Όσοι αυτόχθονες κάτοικοι της Επικρατείας της Ελλάδος πιστεύουν εις Χριστόν, εισίν Έλληνες και απολαμβάνουσιν άνευ τινός διαφοράς όλων των πολιτικών δικαιωμάτων». Αλλά τι γίνεται περί των Τούρκων και των Ιουδαίων οι οποίοι έχουν γεννηθεί στην Ελλάδα; Πώς θα εφαρμοστεί η ισότητα; Με το να αναγκαστούνε να «πιστεύουσιν εις Χριστόν»;

Ο ίδιος διασκευάζει το άρθρο β' ως ακολούθως: «Οι γεννημένοι και κατοικούντες την Ελλάδα είναι πολίται, και απολαύουν, δίχως καμίαν διαφοράν όλα τα πολιτικά δίκαια [4], πλην των μοναχών και των κατά πόλεις ιερωμένων».

Ας σημειωθεί ότι ο Κοραής προτείνει η ισότητα των πολιτικών δικαιωμάτων να μην εξαρτάται ούτε να συναρτάται με την εις τον Χριστόν πίστη. Και στην για την διαμόρφωση του άρθρου β' πρότασή του προσθέτει μια ακόμα τελευταία παράγραφο:

Περί δε των Ιουδαίων και Τούρκων, η Πολιτεία θέλει φροντίσει να εκδόση νόμον ιδιαίτερον.

Και ο Κοραής συνεχίζει τα σχόλιά του

… περί των Ιουδαίων και Τούρκων, ότι και αυτοί είναι Έλληνες το γένος, ως και οι πιστεύοντες εις Χριστόν, ουδεμία αμφιβολία. Αν οι χριστιανοί τούς αποκλείσωσιν από τα πολιτικά δίκαια, έχουν να συγκατοικήσωσι με δύο έθνη ολόκληρα εχθρά και της θρησκείας και της πολιτείας των, και ακολούθως έτοιμα να στασιάζωσιν, έτοιμα να εύχωνται την κατάλυσιν της πολιτείας και να επιθυμώσι ξένων ηγεμόνων έφοδον, από τους οποίους αν δεν απολαύσωσιν ό,τι ελπίζουν, λαμβάνουν καν εκδίκησιν της παρούσης των καταφρονήσεως. Δια να αποφύγη τον μέγαν τούτον κίνδυνον η πολιτεία, τι έχει να κάμη; Να διώξη μέγα πλήθος ανθρώπων από τον τόπον της γεννέσεως και της πολυχρονίου κατοικίας των, εις ένα λόγον, να εξορίση Έλληνας από την Ελλάδα. Τοιαύτης φρικτής αδικίας εν μόνον παράδειγμα έδωκεν η Ισπανία [5] εις τους χρόνους της κατεχούσης όλην την Ευρώπην βαρβαρότητος· το οποίον έβλαψε πλέον τους εξωρίσαντας παρά τους εξωρισμένοuς, κι εδίδαξεν όλα τα έθνη να μη το ανανεώσωσι πλέον. Το δίκαιον λοιπόν απαιτεί να τους αφήσωμεν να κατοικώσι και αυτοί, ως ημείς, τον τόπον της γεννέσεώς των. Αλλ’ αφήνοντες εις αυτούς πατρίδα, χωρίς να δώσωμεν πολιτικά της πατρίδος δίκαια, κινδυνεύομεν ημείς από αυτούς, αν πλεονάση ποτέ ο αριθμός των υπέρ τον αριθμόν των χριστιανών. Δι' αποφυγήν του κινδύνου τούτου, συγχωρείται άρα εις ημάς να τους δουλώσωμεν εις είλωτας; Άπαγε, τοιαύτη δούλωσις είναι όχι μόνον άδικος, αλλά και παντάπασιν ασύμφορος και εις την ησυχίαν και εις αυτά μας τα ήθη, από των οποίων μόνον την χρηστότητα κρέμαται η ευδαιμονία μας.

Ποιαν ησυχίαν έχουν να ελπίζουν πολίται, ζώντες και συναναστρεφόμενοι καθημέραν με τους εχθρούς των; Βασανιζόμενοι καθημέραν από την μέριμναν να τους επαγρυπνώσι, να παρατηρώσι τα φρονήματα και τα κινήματά των; Τρέμοντες τον πληθυσμόν των, ως έτρεμεν ο τύραννος της Αιγύπτου [6] και κρίνοντες την παραμικράν ομολογlαν της αδυναμίας των ως απείθειαν, και τους γογγισμούς των ως προδρόμους αποστασίας;

Και πιο κάτω συνεχίζει ο Κοραής για τους Τούρκους και τους Ιουδαίους:

Ούτε να τους βιάσωμεν να εμβώσι εις την αυλήν έχομεν δίκαιον [7], ούτε να τους παρακινήσωμεν είναι απαραιτήτως αναγκαίον, την αυλήν μόνον αρκεί να αφήσωμεν ανοικτήν, δια να βλέπωσιν, ότι περικλείει πρόβατα και όχι θηρία.

Στα θέματα ισοπολιτείας των ετερόδουλων, ο Κοραής παίρνει μια ξεκάθαρη θέση. Έχει υπόψη του ότι οι Άγγλοι με την αναγνώριση του Αγγλικανισμού σαν μόνου επιτρεπτού δόγματος στην Αγγλία, ούτε Εβραίοι, ούτε «Παπιστές» (Δυτικοί Καθολικοί), και την άρνηση ισονομίας στις δυο αυτές «μειονότητες», έχουν δώσει λαβή και παράδειγμα που φοβάται πως η Ελληνική πολιτεία είναι δυνατόν να ακολουθήσει ή να επηρεαστεί. Έτσι γράφει:

Περί δε του παραδείγματος των Άγγλων, πρέπει να παρατηρήσωμεν, ότι η περί της αποκλείσεως από την Βουλήν νομοθεσία έγινεν εις καιρόν, ότε οι μεν Ιουδαίοι εκρίνοντο απ’ όλην την Ευρώπην, ως εξαίρετον μέρος ή γένος ανθρώπων, πλασμένον όχι από τον αυτό δημιουργόν των όλων, αλλ’ από τον διάβολον. -- ‘Θεοκτόνους’ τους ονόμαζαν όλοι οι Χριστιανοί, και τούτο μόνο ήρκει να γεννά και να τρέφει μίσος κατ’ αυτών άσπονδον· οι δε Παπισταί χριστιανοί ήσαν τόσον πλέον ύποπτοι εις τους Άγγλους, όσον ήτο ακόμη νεώτερος ο από την Παπικήν αίρεσιν χωρισμός αυτών, και δικαιώτερον το κατ’ αυτής μίσος, δια την τότε της Παπικής αυλής καταδυναστείαν κατά των λαών, τους oποίoυς εφορολόγει δια τας τρυφάς της, και κατά των Ηγεμόνων, όσοι ετόλμων να εμποδίσωσι την τόσον αναίσχυντον φορολογίαν. Δεν είναι εδώ ο λόγος περί του αν δικαίως ή αδίκως απέβαλαν τινά δόγματα της Παπικής αιρέσεως οι Λουθηροκαλβινισταί. Τούτο μόνο είναι βέβαιον πολιτικώς θεωρούμενον, ότι όλοι οι τότε χωρισθέντες απ' αυτήν, ή απέκτησαν την πολιτικήν ελευθερίαν, ή έλαβαν τοιαύτην ηθικήν αγωγήν δια της ελευθέρου αναγνώσεως του Ευαγγελίου (αναγνώσεως ασυγχωρήτου εις τους Παπιστάς), η οποία έμελλε με τον καιρόν να τους φέρει εις απόκτησιν της πολιτικής ελευθερίας. Εάν σήμερον οι Άγγλοι, ότε δεν έχουν πλέον κανέναν φόβον από τους Παπιστάς, αποκλείωσιν όμως ακόμη πέντ’ εκατομμύρια Παπιστών συμπολιτών από πολλά πολιτικά δίκαια, αδικούν συμπολίτας των αδικίαν ... 

Και αμέσως πιο κάτω, σαν συμπέρασμα:

Όπως αν είναι, ημείς σήμερον, συντάσσοντες νέαν πολιτείαν, χρεωστούμεν να βλέπωμεν όχι εις παραδείγματα πολιτειών, συντεταγμένων εις καιρόν, ότε η πολιτική επιστήμη δεν ήτο ακόμη γεννημένη, αλλ’ εις παραδείγματα δικαίων πολιτειών σύγχρονα.

Τούτες είναι οι απόψεις του Κοραή. Πάνω σε τέτοιες αρχές και αντιλήψεις καταρτίσθηκαν τα πρώτα άρθρα του Συντάγματος. Μέσα σ’ ένα τέτοιο αντικειμενικό, ελεύθερο, γιομάτο κατανόηση και λεπτή ανθρωπιά κλίμα, έζησαν, πολέμησαν και κάμανε πατρίδα ελεύθερη οι δυνατοί εκείνοι άντρες της γενιάς του '21. 

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] Δημ. Σωτ. Βλάχου, «Η αρχή της ισότητος εις το Δημόσιον Δίκαιο», Αθήνα 1952, σ. 22, αρ. 7.

[2] Θ. Βολίδου, Αδαμαντίου Κοραή, «Σημειώσεις εις το προσωρινόν πολίτευμα της Ελλάδος του 1822 έτους», Αθήνα 1933 (Συγκ. Δ. Σ. Βλάχου), σ. 246, uποδ. 2-2.

[3] Σημ. 1, σ. 248 επ.

[4] Σημ. συγγρ. «Δικαιώματα».

[5] Σημ. Κοραή: «Κατά το έτoς 1492 εξώρισε τους loυδαίoυς· κατά το 1670 όλους τους Σαρα-κηνούς».

[6] Σημ. Κοραή: «Ιδού το γένος των υιών Ισραήλ μέγα πλήθος και ισχύει υπέρ ημάς. Δεύτε ουν κατασοφισώμεθα αυτούς μήποτε πληθυνθή κλπ. Έξοδ. α΄9».

[7] Σημ. συγγρ. «εις την χριστιανικήν πίστη».