Νους και Ύλη

Ο Φυσικαλισμός (φυσιοκρατία) είναι μια φιλοσοφική θεωρία που υποστηρίζει ότι όλα τα φαινόμενα μπορούν να ερμηνευτούν μηχανιστικά με τη βοήθεια των φυσικών νόμων και της αιτιοκρατίας. Θεωρεί ότι το Σύμπαν είναι μια απέραντη «μηχανή», στερούμενη συγκεκριμένου σκοπού ύπαρξης, αδιάφορο προς τις ανθρώπινες ανάγκες και επιθυμίες και αποτελεί τη βάση αθεϊστικών και υλιστικών θέσεων στη σύγχρονη διανόηση.

Στο βιβλίο του «Θαύματα»[1] ο βρετανός απολογητής C. S. Lewis χρησιμοποιεί ένα ισχυρό επιχείρημα που αμφισβητεί το οικοδόμημα του Φυσικαλισμού, γράφοντας:

Ο αυστηρός υλισμός αυτό-αμφισβητείται για τον λόγο που πριν πολύ καιρό ήδη έδωσε ο καθηγητής Χάλντεϊν[2]: ‘Εάν οι νοητικές μου διαδικασίες καθορίζονται εξ’ ολοκλήρου από τις κινήσεις των ατόμων στον εγκέφαλό μου, δεν έχω κανένα λόγο να υποθέσω ότι οι πεποιθήσεις μου είναι αληθείς ... και ως εκ τούτου δεν έχω κανένα λόγο να υποθέσω ότι ο εγκέφαλός μου αποτελείται από άτομα.’ (Possible Worlds, σ. 209.) Αλλά ο Φυσικαλισμός, ακόμα κι αν δεν είναι καθαρά υλιστικός, μου φαίνεται να ενέχει την ίδια δυσκολία, αν και με μια κάπως λιγότερο προφανή μορφή. Απορρίπτει τις διαδικασίες συλλογισμού μας ή τουλάχιστον μειώνει την αξιοπιστία τους σε τόσο χαμηλό επίπεδο, ώστε να μη μπορούν πλέον να υποστηρίξουν τον ίδιο τον Φυσικαλισμό.

Με άλλα λόγια, εάν οι γνωστικές μας ικανότητες διέπονται από αμετάβλητους φυσικούς νόμους, τότε όλες οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις και τα συμπεράσματά μας είναι – εξ’ ορισμού – μη ορθολογικά και οι σκέψεις μας δεν καθοδηγούνται από τον εγκέφαλο ή από γνήσια διανοητικά αίτια, αλλά από καθαρά υλικές αιτίες. Αν έχουν έτσι τα πράγματα, τότε δεν είναι λογική η πεποίθηση πως ο Φυσικαλισμός είναι αληθής. Ιδού η αυτό-αμφισβήτηση του Φυσικαλισμού. Έρχεται σε σύγκρουση με τη διάνοια και σύμφωνα με τον Λούις:

Ο ευκολότερος τρόπος να το αποδείξουμε αυτό είναι να δώσουμε προσοχή στις δύο έννοιες της λέξης «επειδή». Μπορούμε να πούμε: ‘Ο παππούς είναι άρρωστος σήμερα επειδή έφαγε αστακό χθες’. Επίσης μπορούμε να πούμε: ‘Ο παππούς πρέπει να είναι άρρωστος σήμερα, επειδή δεν έχει ξυπνήσει ακόμα (γνωρίζοντας ότι πάντοτε σηκώνεται νωρίς όταν είναι καλά)’. Στην πρώτη πρόταση η λέξη ‘επειδή’ δίνει μια εξήγηση με βάση την αιτία και το αποτέλεσμα: Είναι το φαγητό που τον πείραξε. Στη δεύτερη περίπτωση η χρήση της λέξης ‘επειδή’ υποδηλώνει αυτό που οι διδάσκαλοι της λογικής ονομάζουν συμπέρασμα ενός συλλογισμού: Η καθυστερημένη έγερση του ηλικιωμένου δεν είναι η αιτία, αλλά ο λόγος για τον οποίο πιστεύουμε ότι είναι αδιάθετος. Υπάρχει μια παρόμοια διαφορά μεταξύ του ‘φώναξε επειδή τον έβλαψε’ (αιτία και αποτέλεσμα) και του ‘πρέπει να τον έβλαψε γιατί φώναξε’ (συμπέρασμα συλλογισμού). Είμαστε ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με το συμπέρασμα ενός συλλογισμού επειδή στο μαθηματικό σκεπτικό ‘A=Γ, επειδή όπως έχουμε ήδη αποδείξει και τα δύο είναι ίσα με το B’. Το ένα δείχνει μια δυναμική σύνδεση μεταξύ γεγονότων ή ‘καταστάσεων’· το άλλο, τη λογική σχέση ανάμεσα σε πεποιθήσεις ή ισχυρισμούς.

Ο Φυσικαλισμός διδάσκει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος (και οι διανοητικές του ικανότητες) εξελίχτηκαν μέσω μη ορθολογικών, τυφλών, μηχανιστικών διαδικασιών. Το γεγονός ότι υπάρχει νους είναι εξαιρετικά εκπληκτικό με βάση τις προϋποθέσεις αυτές. Όπως είπε και ο βρετανός φυσικός, John Polkinghorne: «Φαίνεται απίστευτο ότι … η ικανότητα του Αϊνστάιν να συλλάβει τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας ήταν απλώς ένα μέρος του αγώνα για επιβίωση. Ποια αξία επιβίωσης διαθέτει μια τέτοια ικανότητα»[3];

Ο Polkinghorne ισχυρίζεται ότι η ανθρώπινη ικανότητα για αφηρημένο συλλογισμό στα πλαίσια των καθαρών μαθηματικών έχει μικρή πρακτική αξία για τον αγώνα επιβίωσης της ανθρωπότητας. Είναι συνεπώς δύσκολο να κατανοήσουμε, πώς τέτοιες σύνθετες συλλογιστικές ικανότητες θα μπορούσαν να εξελιχθούν από μη ορθολογικές, άσκοπες, τυφλές δυνάμεις. Η θεωρία της εξέλιξης υποστηρίζει ότι η κύρια λειτουργία των γνωστικών μας ικανοτήτων είναι οι πεποιθήσεις μας να συμβάλλουν στην επιβίωσή μας, όχι απαραίτητα στο να είναι αληθινές. Το ότι είμαστε προϊόν μιας τυφλής εξέλιξης εντός ενός φυσικαλιστικού σύμπαντος, δεν δικαιολογεί το ότι η εξέλιξη, ή ο Φυσικαλισμός ή οποιαδήποτε άλλη πεποίθησή μας – σαν αυτές που παράγονται από γνωστικές μας ικανότητές όπως την ενδοσκόπηση, την αντίληψη, τη μνήμη και ούτω καθεξής - είναι αλήθεια. Ένας Φυσικαλισμός που συνδέεται με την εξέλιξη δεν μπορεί να είναι παρά αυτοκαταστροφικός.

Ο Νους, όπως το θέτει ο Λούις, είναι «αρχαιότερος από τη Φύση». Αν υποθέσουμε ότι υπάρχει Θεός, η ύπαρξη του ανθρώπινου νου δεν αποτελεί έκπληξη. Ως απόλυτα ορθολογικό προσωπικό Ον, θα έπρεπε να Τον θεωρούμε ικανό να δημιουργήσει έναν κόσμο γεμάτο επιστημονική, ηθική και αισθητική αξία. Επειδή μόνο σ’ έναν τέτοιο κόσμο είναι δυνατό να αγαπάμε, να γνωρίζουμε, να ενεργούμε, να δημιουργούμε ως άνθρωποι.

---

[1] C.S. Lewis, Miracles, 2^η έκδ., (Λονδίνο: Collins-Fontana, 1974), σ. 16-28.

[2] Ο Λούις χρησιμοποιεί ως κύριο επιχείρημα κατά του φυσικαλισμού μια φράση από τα γραπτά του βιοχημικού μαρξιστή και αθεϊστή J. B. S. Haldane, καθηγητή στο Κέιμπριτζ.

[3] John Polkinghorne, Science and Creation: The Search for Understanding (West Conshohocken: Templeton Press, 2006), σ. 29–30.

Πώς γνωρίζουμε αν υπάρχει «ψυχή»;

Η σχέση σώματος-νου είναι βασικό ζήτημα στη φιλοσοφία του νου. Ο δυϊσμός σώματος-νου είναι θεώρηση κατά την οποία νοητικά φαινόμενα είναι μη-φυσικά. «Νους» και «σώμα» είναι οντότητες διακριτές. Οι ρίζες του δυϊσμού βρίσκονται στον Πλάτωνα που υποστήριζε ότι ο νους είναι ανεξάρτητα υπάρχουσα ουσία. Ο δυϊσμός περιλαμβάνει σειρά απόψεων περί νου και ύλης, καθώς και υποκείμενου και αντικείμενου, σε αντίθεση με άλλες θέσεις, όπως τον φυσικαλισμό [1], στενά συνδεδεμένος με τον υλισμό, που θεωρεί τα πάντα φυσικά, δηλαδή ότι δεν υπάρχει τίποτα πέρα (και πάνω) από το φυσικό, βασιζόμενος στην ύπαρξη μίας ουσίας, σε αντίθεση με το δυϊσμό.

Πολλοί σύγχρονοι επιστήμονες του νου υιοθετούν μια φυσικαλιστική θέση, ότι δηλαδή ο νους δεν είναι κάτι ξεχωριστό από το σώμα. Εξακολουθούν να ρωτούν πώς υποκειμενικές ποιότητες και ιδιαίτερα η αποβλεπτικότητα των νοητικών καταστάσεων και ιδιοτήτων μπορούν να εξηγηθούν με νατουραλιστικούς όρους, θεωρώντας πως η επιστημονική πρόοδος θα διευκρινίσει πολλά από τα θέματα αυτά· ωστόσο, αυτά απέχουν ακόμη πολύ από το να λυθούν. Θεϊστές φιλόσοφοι, αντιθέτως, θεωρούν τον φυσικαλισμό λαθεμένη τοποθέτηση. Ο Τζεϊμς Πόρτερ Μόρλαντ, για παράδειγμα, προτείνει[2] τέσσερις ενδείξεις σχετικά με το πως μπορεί κανείς να γνωρίζει πως υπάρχουν οι νοητικές ιδιότητες και συγκεκριμένα αυτό που κοινώς ονομάζουμε «ψυχή».

Η πρώτη ένδειξη είναι αυτό που συνειδητά ονομάζουμε «εγώ» όταν κοιτάζουμε μέσα μας. Πρόκειται για κάτι ξεχωριστό από το σώμα που μας κάνει να γνωρίζουμε τον εσωτερικό μας άνθρωπο, συναισθήματα και διαθέσεις, ανεξάρτητα από το σώμα μας. Μια δεύτερη ένδειξη είναι το φαινόμενο των επιθανάτιων εμπειριών[3]. Ο Μόρλαντ τις θεωρεί ισχυρό δείκτη για το ότι ο «εαυτός μας» μπορεί να υπάρχει από μόνος του, ακόμα και σε κατάσταση αδυναμίας. Έννοιες όπως η ελεύθερη βούληση, η ηθική, αντιλήψεις περί ενοχής ή αθωότητας συνδέονται με την ψυχή η οποία φαίνεται πως επιβιώνει στις φυσιολογικές αλλαγές του σώματος ή του εγκεφάλου. «Μπορώ να επιζήσω, αν κάποια μέρη του εγκεφάλου ή του σώματός μου  έχουν αφαιρεθεί, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είμαι λιγότερο ο εαυτός μου», γράφει. Τρίτη ένδειξη είναι ότι κανένας ερευνητής δεν μπορεί να ερευνήσει την (υποκειμενική) αντίληψη ενός ατόμου περί «εαυτού». Καθώς η επιστήμη περιγράφει τον κόσμο αποκλειστικά στο τρίτο πρόσωπο, η ιδιωτικότητα του ατόμου, δηλαδή αυτό που καθιστά την «ψυχή» του, του μεταφέρει κάθε εμπειρία στο πρώτο πρόσωπο, αποκλειστικά. Τέταρτη ένδειξη είναι το ίδιο το «είναι» του ατόμου που παραμένει σταθερό και συνιστά την ταυτότητά του. Μπορεί με την πάροδο του χρόνου η εμφάνισή του να αλλάζει (π.χ. τα μαλλιά του ασπρίσουν), όμως αυτό που το ορίζει, η «ταυτότητά» του δηλαδή, παραμένει η ίδια. Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι αναμνήσεις δεν συσσωρεύονται στον εγκέφαλο, αλλά στην ψυχή, γράφει ο Μόρλαντ.

Η Βίβλος περιγράφει την ψυχή ως πραγματική, άυλη ουσία που παρέχει στο σώμα ζωή και συνίσταται σε αυτό που ονομάζουμε «συνείδηση». Η συνείδηση ​​περιγράφεται από ανθρώπινες νοητικές καταστάσεις (ξέχωρα από τις καταστάσεις του εγκεφάλου ή των νευρώνων του). Υπάρχουν πέντε είδη νοητικών καταστάσεων: Οι αισθήσεις, όταν ευαισθητοποιούνται από θεάματα, ήχους, τον πόνο ή άλλες αισθητικές εμπειρίες. Επιθυμίες που συνδέονται με τις κλίσεις ενός ανθρώπου. Σκέψεις, δηλαδή διανοητικά στοιχεία έκφρασης ή κατανόησης. Πεποιθήσεις που συμπεριλαμβάνουν απόψεις διαφοροποιημένου βαθμού. Και τελικά, πράξεις βούλησης για την εκπλήρωση κάποιων προθέσεων ή την επίτευξη ενός στόχου ως αιτία δράσης. Οι ικανότητες της ψυχής είναι αισθησιακές, βουλητικές, συναισθηματικές και πνευματικές. Η Βίβλος μιλά για την ψυχή και τον νου (ή το πνεύμα) του ανθρώπου. Κάνοντας χρήση της πνευματικής του ικανότητας, είναι σε θέση να αγαπά τον Θεό συμμετέχοντας πνευματικά μαζί Του, κάτι ακατανόητο για την φυσικαλιστική ή νατουραλιστική άποψη.

Υπάρχει αντικειμενική απόδειξη για την ύπαρξη της ψυχής; Ναι. Ως πρόσωπα είμαστε σε θέση να κάνουμε άλλους να μας αναγνωρίζουν ως συνειδητά όντα μέσω της ικανότητάς μας να επικοινωνούμε μαζί τους σε πραγματικό χρόνο (π.χ. σε συνειδητές συνομιλίες μαζί τους). Επίσης, η ικανότητά μας να παραμένουμε οι ίδιοι, παρά τη συνεχή αλλαγή της φυσικής μας «δομής» με την πάροδο του χρόνου μπορεί να εξηγηθεί μόνο μεταφυσικά.

[1] ή και φυσιοκρατία (νατουραλισμός)

[2] James Porter Moreland, The Soul. How We Know It’s Real and Why It Matters, Chicago: Moody Publishers, 2014.

[3] Έχουν διεξαχθεί και πρόσφατα μελέτες που ερευνούν και καταγράφουν το φαινόμενο αυτό επιστημονικά. Βλ. ιστοσελίδα in.gr, αναζήτηση 12/01/2021: https://www.in.gr/2020/02/02/health/health-news/ereyna-o-thanatos-einai-thetiki-empeiria/