Στο βιβλίο τους με τίτλο «Αυτό που μας
καθιστά ανθρώπους»[1] ο
θεολόγος Ντέιβιντ Γκούντινγκ και ο μαθηματικός Τζον Λένοξ επισημάνουν στοιχεία
που συντελούν σ’ αυτό που κοινώς ονομάζεται «ηθικό συναίσθημα», αναπόσπαστο μέρος
της ανθρώπινης φύσης.
Το αίσθημα αισθητικής
Δεν το επινοήσαμε εμείς το αίσθημα αυτό. Γεννηθήκαμε
έτσι. Όμως το εκτιμούμε γιατί μαζί με την ομορφιά εικόνων γύρω μας είναι αυτό
που μας επιτρέπει να απολαύσουμε αυτή την ομορφιά και να αποστραφούμε την
ασχήμια. Το ότι θεωρούμε ένα τριαντάφυλλο «όμορφο» είναι άκρως υποκειμενικό αίσθημα,
αλλά όταν το δείχνουμε σε άλλους, περιμένουμε από αυτούς να συμφωνήσουν ότι
είναι όμορφο. Συνεπώς, αν η εκτίμηση ομορφιάς είναι μια εξαιρετικά υποκειμενική
εμπειρία, υπάρχουν κάποια αντικειμενικά κριτήρια που μας κάνουν να αποφασίζουμε
σχετικά με το τι είναι όμορφο και τι όχι. Το πιο σημαντικό είναι ότι υποθέτουμε
πως και οι άλλοι έχουν τα ίδια εγγενή κριτήρια περί αντίληψης ομορφιάς. Εάν
μερικοί άνθρωποι δεν τα έχουν, ή προτιμούν την ασχήμια, πιστεύουμε ότι πάσχουν
από αχρωματοψία ή κάποια εγκεφαλική διαταραχή που δεν τους επιτρέπει να
αντιλαμβάνονται σωστά σχήματα και χρώματα.
Η γλωσσική ικανότητα
Η εγγενής μας γλωσσική ικανότητα παλαιότερα
θεωρείτο ότι εξελίχθηκε από τις κραυγές των ζώων. Όταν κάποιο πρωτόγονο
γουρούνι συναντούσε ένα λιοντάρι, το σοκ που εκείνο έπαιρνε εκδηλωνόταν με ένα τρομαγμένο
γρύλισμα. Όταν αυτό συνέβαινε συχνά, τα άλλα γουρούνια που άκουγαν αυτό το
συγκεκριμένο γρύλισμα το συσχέτιζαν με
«λιοντάρι!». Έτσι, από τις πρωτόγονες απαρχές της και από χιλιάδες άλλου είδους
επιφωνήματα, η γλώσσα υποτίθεται ότι εξελίχθηκε σταδιακά κατά τη διάρκεια εκατομμυρίων
ετών. Εκτενή πειράματα με πιθήκους προσπάθησαν μάταια να εντοπίσουν την
εξελικτική προέλευση της γλώσσας από προ-ανθρώπινη πηγή. Σήμερα, καμία γλώσσα
δεν θεωρείται πρωτόγονη με την έννοια ότι μπορεί να προέρχεται από τα ζώα. Ακόμα και λαοί με λιγότερο
πολύπλοκους πολιτισμούς έχουν εξαιρετικά εξελιγμένες γλώσσες, με σύνθετη
γραμματική και πλούσια λεξιλόγια, ικανές να προσδιορίσουν επακριβώς το κάθε τι και
να συζητήσουν οτιδήποτε εφάπτεται της σφαίρας των ενδιαφερόντων τους.
Ο Νόαμ Τσόμσκι, ο Αμερικανός γλωσσολόγος και φιλόσοφος
στο πρωτοποριακό του έργο για τη γλώσσα[2]
επισημαίνει το γεγονός ότι η ιδιοφυΐα της ανθρώπινης γλώσσας συνίσταται, όχι
απλώς στη χρήση αυθαίρετων ήχων (και επομένως, λέξεων) για την αναπαράσταση
πραγμάτων και ιδεών, αλλά ακόμη περισσότερο στην ικανότητα σύλληψης, κατανόησης
και έκφρασης στη σύνταξη των λογικών σχέσεων μεταξύ των ιδεών.
Η εγγενής αίσθηση περί ηθικών αρετών και περί κακού
Όχι μόνο έχουμε ένα έμφυτο αίσθημα τόσο περί δικαιοσύνης
όσο και αδικίας, αλλά έχουμε επίσης και μια έμφυτη διάκριση ηθικά σωστών ή λανθασμένων
ενεργειών και συμπεριφορών. Το ψέμα λογίζεται ως παράσιτο της αλήθειας επειδή, για
να είναι αποτελεσματικό, βασίζεται στην προσδοκία ότι οι άλλοι θα πουν την
αλήθεια. Αν όλοι πάντα έλεγαν ψέματα, κανείς δεν θα πίστευε ποτέ τίποτα και
κανέναν. Οι σχέσεις θα υπονομεύονταν και κάθε κοινωνική ζωή θα καθίστατο αδύνατη
με ενδημική την ανασφάλεια. Ένας ψεύτης δεν μεταφέρει απλώς αναξιόπιστες
πληροφορίες: δείχνει επίσης ότι είναι ένα αναξιόπιστο άτομο. Εκμεταλλεύεται την
εμπιστοσύνη του άλλου προκειμένου να την προδώσει κάνοντας κακό.
Η ανθρώπινη συνήθεια να κατηγορούμε τους άλλους
όταν λένε ψέματα δείχνει ότι ο ηθικός νόμος είναι «γραμμένος» στην ανθρώπινη
καρδιά. Οι ηθικοί νόμοι είναι έμφυτοι.
Συνείδηση και ντροπή
Ως άνθρωποι είμαστε εφοδιασμένοι με δύο
μηχανισμούς που μας εμποδίζουν να παραβιάσουμε τους ηθικούς νόμους ή, αν τυχόν
και τους παραβιάσουμε, να λειτουργούν ως εσωτερικοί μάρτυρες εναντίον μας. Ο πρώτος
είναι η «συνείδηση» και ο δεύτερος το αίσθημα «ντροπής» μέσα μας. Αν, παρ’ όλες
τις προειδοποιήσεις τους, επιμείνουμε στο κακό, τότε μας καταλαμβάνει συχνά ένα
αίσθημα ντροπής που εκφράζεται συνήθως και μ’ ένα κοκκίνισμα. Αλλά ακόμη και αν
το κακό δεν διαπιστωθεί ή αποκαλυφθεί, ο μηχανισμός ντροπής μέσα μας μάς οδηγεί
στο να ντρεπόμαστε για τον εαυτό μας, αν είμαστε ειλικρινείς μ΄ εμάς τους
ίδιους, έστω κι αν κανείς άλλος δεν το γνωρίζει αυτό. Οι δύο αυτοί μηχανισμοί
μαρτυρούν περί ενός «καθολικού» ηθικού νόμου.
Και καταλήγουν οι συγγραφείς: «Όταν λέμε οι
ηθικοί νόμοι είναι αντικειμενικοί, αυτό σημαίνει ότι μοιάζουν με τους μαθηματικούς
νόμους. Δεν τους επινόησαν άνθρωποι, απλώς τους ανακάλυψαν. Σε διαφορετικές εποχές
της ιστορίας οι διάφοροι πολιτισμοί εφηύραν ξεχωριστά αριθμητικά συστήματα … αλλά
όλα εκφράζουν τους ίδιους νόμους της αριθμητικής: κανείς δεν εφηύρε αυτούς τους
νόμους».
Το ίδιο συμβαίνει και με τους ηθικούς νόμους.
[1]
David Gooding και John Lennox, Being Truly Human: The
Limits of Our Worth, Power, Freedom and Destiny, (Belfast: Myrtlefield
House, 2018), σ. 97-122.
[2]
Noam Chomsky, „Review of B. F. Skinner”, Verbal Behavior, Language 35/1
(1959), σ. 26–58.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου