Νους και Ύλη

Ο Φυσικαλισμός (φυσιοκρατία) είναι μια φιλοσοφική θεωρία που υποστηρίζει ότι όλα τα φαινόμενα μπορούν να ερμηνευτούν μηχανιστικά με τη βοήθεια των φυσικών νόμων και της αιτιοκρατίας. Θεωρεί ότι το Σύμπαν είναι μια απέραντη «μηχανή», στερούμενη συγκεκριμένου σκοπού ύπαρξης, αδιάφορο προς τις ανθρώπινες ανάγκες και επιθυμίες. Η έννοια αυτή αποτελεί τη βάση αθεϊστικών και υλιστικών θέσεων στη σύγχρονη διανόηση.

Στο βιβλίο του «Θαύματα» [1] ο βρετανός απολογητής C. S. Lewis χρησιμοποιεί ένα ισχυρό επιχείρημα που αμφισβητεί το οικοδόμημα του Φυσικαλισμού, γράφοντας:

Ο αυστηρός υλισμός αυτό-αμφισβητείται για τον λόγο που πριν πολύ καιρό ήδη έδωσε ο καθηγητής Χάλντεϊν [2]: ‘Εάν οι νοητικές μου διαδικασίες καθορίζονται εξ’ ολοκλήρου από τις κινήσεις των ατόμων στον εγκέφαλό μου, δεν έχω κανένα λόγο να υποθέσω ότι οι πεποιθήσεις μου είναι αληθείς ... και ως εκ τούτου δεν έχω κανένα λόγο να υποθέσω ότι ο εγκέφαλός μου αποτελείται από άτομα.’ (Possible Worlds, σ. 209.) Αλλά ο Φυσικαλισμός, ακόμα κι αν δεν είναι καθαρά υλιστικός, μου φαίνεται να ενέχει την ίδια δυσκολία, αν και με μια κάπως λιγότερο προφανή μορφή. Απορρίπτει τις διαδικασίες συλλογισμού μας ή τουλάχιστον μειώνει την αξιοπιστία τους σε τόσο χαμηλό επίπεδο, ώστε να μη μπορούν πλέον [αυτές] να στηρίξουν τον ίδιο τον Φυσικαλισμό.

Με άλλα λόγια, εάν οι γνωστικές μας ικανότητες διέπονται από αμετάβλητους φυσικούς νόμους, τότε όλες οι σκέψεις, οι πεποιθήσεις και τα συμπεράσματά μας είναι – εξ’ ορισμού – μη ορθολογικά και οι σκέψεις μας δεν καθοδηγούνται από τον εγκέφαλο ή από γνήσια διανοητικά αίτια, αλλά από καθαρά υλικές αιτίες. Αν έχουν έτσι τα πράγματα, τότε δεν είναι λογική η πεποίθηση πως ο Φυσικαλισμός είναι αληθής. Ιδού η αυτό-αμφισβήτηση του Φυσικαλισμού. Έρχεται σε σύγκρουση με τις διανοητικές μας ιδιότητες. Σύμφωνα με τον Λούις:

Ο ευκολότερος τρόπος να το αποδείξουμε αυτό είναι να δώσουμε προσοχή στις δύο έννοιες της λέξης ‘επειδή’. Μπορούμε να πούμε: ‘Ο παππούς είναι άρρωστος σήμερα επειδή έφαγε αστακό χθες’. Επίσης μπορούμε να πούμε: ‘Ο παππούς πρέπει να είναι άρρωστος σήμερα, επειδή δεν έχει ξυπνήσει ακόμα (γνωρίζοντας ότι πάντοτε σηκώνεται νωρίς όταν είναι καλά)’. Στην πρώτη πρόταση η λέξη ‘επειδή’ δίνει μια εξήγηση με βάση την αιτία και το αποτέλεσμα: Είναι το φαγητό που τον πείραξε. Στη δεύτερη περίπτωση η χρήση της λέξης ‘επειδή’ υποδηλώνει αυτό που οι διδάσκαλοι της λογικής ονομάζουν συμπέρασμα ενός συλλογισμού: Η καθυστερημένη έγερση του ηλικιωμένου δεν είναι η αιτία, αλλά ο λόγος για τον οποίο πιστεύουμε ότι είναι αδιάθετος. Υπάρχει μια παρόμοια διαφορά μεταξύ του ‘[εκείνος] φώναξε επειδή τον έβλαψε’ (αιτία και αποτέλεσμα υλιστικών παραγόντων) και του ‘πρέπει να τον έβλαψε γιατί φώναξε’ (συμπέρασμα συλλογισμού). Είμαστε ιδιαίτερα εξοικειωμένοι με το συμπέρασμα ενός συλλογισμού επειδή στο μαθηματικό σκεπτικό ‘Α ίσων Γ ισχύει επειδή, όπως έχουμε ήδη αποδείξει, τα δύο είναι ίσα με το B’. Το ένα δείχνει μια δυναμική σύνδεση μεταξύ γεγονότων ή ‘καταστάσεων’· το άλλο, τη λογική σχέση ανάμεσα σε πεποιθήσεις ή ισχυρισμούς.

Ο Φυσικαλισμός διδάσκει ότι ο ανθρώπινος εγκέφαλος (και οι διανοητικές του ικανότητες) εξελίχτηκαν μέσω μη ορθολογικών, τυφλών, μηχανιστικών διαδικασιών. Το γεγονός ότι υπάρχει νους είναι εξαιρετικά εκπληκτικό με βάση αυτές τις προϋποθέσεις. Όπως είπε και ο βρετανός φυσικός, John Polkinghorne: «Φαίνεται απίστευτο ότι … η ικανότητα του Αϊνστάιν να συλλάβει τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας ήταν μέρος του αγώνα για επιβίωση. Ποια αξία επιβίωσης διαθέτει μια τέτοια ικανότητα;» [3]

Ο Polkinghorne ισχυρίζεται ότι η ανθρώπινη ικανότητα για αφηρημένο συλλογισμό στα πλαίσια των καθαρών μαθηματικών έχει μικρή πρακτική αξία για τον αγώνα επιβίωσης της ανθρωπότητας. Είναι συνεπώς δύσκολο να κατανοήσουμε, πώς τέτοιες σύνθετες συλλογικές ικανότητες θα μπορούσαν να εξελιχθούν από μη ορθολογικές, άσκοπες, τυφλές δυνάμεις. Η θεωρία της εξέλιξης υποστηρίζει πως ο κύριος σκοπός των γνωστικών μας ικανοτήτων είναι ότι οι πεποιθήσεις μας (αναπόφευκτα) συμβάλλουν στην επιβίωσή μας και όχι απαραίτητα στην αλήθεια. Γι’ αυτό και ο ισχυρισμός ότι όλοι μας είμαστε προϊόν μιας τυφλής εξέλιξης όπου κυριαρχεί ο Φυσικαλισμός, δεν δικαιολογεί πώς η ίδια η Εξέλιξη, ή ο Φυσικαλισμός ή η όποια άλλη πεποίθησή μας (συμπεριλαμβανομένων όλων αυτών που παράγονται από τις γνωστικές μας ικανότητές, π.χ. η ενδοσκόπηση, η αντίληψη, η μνήμη) είναι ιδέες βάσιμες. Ιδού το αυτοκαταστροφικό του συνδέσμου Φυσικαλισμός-Εξέλιξη!

Ο Νους, όπως τον θέτει ο Λούις, είναι «αρχαιότερος από τη Φύση». Αν υποθέσουμε ότι υπάρχει Θεός, η ύπαρξη του ανθρώπινου νου δεν πρέπει να αποτελεί έκπληξη. Ως απόλυτα ορθολογικό προσωπικό Ον, θα έπρεπε να Τον θεωρούμε ικανό να δημιουργήσει έναν κόσμο γεμάτο επιστημονική, ηθική και αισθητική αξία. Επειδή μόνο σ’ έναν τέτοιο κόσμο είναι δυνατό ως άνθρωποι να αγαπάμε, να γνωρίζουμε, να ενεργούμε και να δημιουργούμε.

---

[1]      C. S. Lewis, The Problem of Pain, 2^η έκδ., Λονδίνο: Collins-Fontana, 1970, σ. 16-28.

[2]      Ο Λούις χρησιμοποιεί ως κύριο επιχείρημα κατά του φυσικαλισμού μια φράση από τα γραπτά του μαρξιστή και αθεϊστή βιοχημικού J. B. S. Haldane, καθηγητή στο Κέιμπριτζ.

[3]      John Polkinghorne, Science and Creation: The Search for Understanding (West Conshohocken: Templeton Press, 2006), σ. 29–30.

Πώς γνωρίζουμε αν υπάρχει «ψυχή»;

Η σχέση σώματος-νου είναι βασικό ζήτημα στη φιλοσοφία του νου. Ο δυϊσμός σώματος-νου είναι θεώρηση κατά την οποία νοητικά φαινόμενα είναι μη-φυσικά. «Νους» και «σώμα» είναι οντότητες διακριτές. Οι ρίζες αυτού του δυϊσμού βρίσκονται στον Πλάτωνα που υποστήριζε ότι ο νους είναι ανεξάρτητα υπάρχουσα ουσία. Ο δυϊσμός περιλαμβάνει σειρά απόψεων περί νου και ύλης, υποκείμενου και αντικείμενου, σε αντίθεση με άλλες θέσεις, όπως τον φυσικαλισμό [1], που είναι στενά συνδεδεμένος με τον υλισμό ο οποίος, βασιζόμενος στην ύπαρξη μίας ουσίας και σε αντίθεση με το δυϊσμό, θεωρεί τα πάντα φυσικά, δηλαδή ότι δεν υπάρχει τίποτα πέρα (και πάνω) από το φυσικό.

Πολλοί σύγχρονοι επιστήμονες του νου έχουν υιοθετήσει τη φυσικαλιστική θέση, ότι δηλαδή ο νους δεν είναι κάτι ξεχωριστό από το σώμα. Εξακολουθούν να ρωτούν πώς υποκειμενικές ποιότητες και ιδιαίτερα η αποβλεπτικότητα των νοητικών καταστάσεων και ιδιοτήτων μπορούν να εξηγηθούν με νατουραλιστικούς όρους, ευελπιζόμενοι πως η επιστήμη θα διαλευκάνει πολλά από τα θέματα αυτά· ωστόσο, αυτά απέχουν ακόμη πολύ από το να λυθούν. Αντιθέτως, θεϊστές φιλόσοφοι θεωρούν τον φυσικαλισμό μια λαθεμένη κοσμοθεωρία. Μεταξύ αυτών και ο Τζέιμς Πόρτερ Μόρλαντ, ο οποίος στο βιβλίο αυτό βλέπει τέσσερις ενδείξεις σχετικά με το πώς μπορεί να γνωρίζει κανείς ότι υπάρχουν νοητικές ιδιότητες και συγκεκριμένα αυτό που κοινώς ονομάζουμε «ψυχή».

Μια πρώτη ένδειξη για τον Μόρλαντ είναι αυτό που συνειδητά ονομάζουμε «εγώ» ενδοσκοπούμε. Πρόκειται εδώ για κάτι ξεχωριστό από το σώμα που μας κάνει να γνωρίζουμε τον εσωτερικό μας άνθρωπο, συναισθήματα και διαθέσεις, ανεξάρτητα από το σώμα μας.

Σαν δεύτερη ένδειξη βλέπει ο Μόρλαντ το φαινόμενο των επιθανάτιων εμπειριών [2]. Τις θεωρεί ισχυρό δείκτη για το ότι ο «εαυτός μας» μπορεί να υπάρχει από μόνος του, ακόμα και σε κατάσταση αδυναμίας. Έννοιες όπως η ελεύθερη βούληση, η ηθική, αντιλήψεις περί ενοχής ή αθωότητας συνδέονται με την ψυχή η οποία φαίνεται να επιβιώνει σε φυσιολογικές αλλαγές του σώματος ή του εγκεφάλου. «Μπορώ να επιζήσω, αν κάποια μέρη του εγκεφάλου ή του σώματός μου  έχουν αφαιρεθεί, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είμαι λιγότερο ο εαυτός μου», γράφει χαρακτηριστικά.

Ως τρίτη ένδειξη πρέπει, κατά τον Μόρλαντ, να θεωρηθεί το γεγονός ότι κανένας δεν μπορεί να ερευνήσει την (υποκειμενική) αντίληψη ενός ατόμου περί «εαυτού». Καθώς η επιστήμη περιγράφει τον κόσμο αποκλειστικά στο τρίτο πρόσωπο, η ιδιωτικότητα του ατόμου, δηλαδή αυτό που το καθιστά «ψυχή», μεταφέρει την κάθε εμπειρία του στο πρώτο πρόσωπο, αποκλειστικά.

Ως τέταρτη ένδειξη πρέπει να θεωρηθεί το «είναι» ενός ατόμου, το οποίο παραμένει σταθερό και καθιστά την ταυτότητά του. Μπορεί με την πάροδο του χρόνου η εμφάνισή του να αλλάζει (π.χ. τα μαλλιά του ασπρίζουν), όμως αυτό που ορίζει το άτομο, η «ταυτότητά» του, παραμένει η ίδια. Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι αναμνήσεις δεν συσσωρεύονται στον εγκέφαλο, αλλά στην ψυχή, γράφει.

Η Βίβλος περιγράφει την ψυχή ως πραγματική, άυλη ουσία που παρέχει στο σώμα ζωή και συνίσταται σε αυτό που ονομάζουμε «συνείδηση». Η συνείδηση περιγράφεται από ανθρώπινες νοητικές καταστάσεις (τις οποίες ο Μόρλαντ διαφοροποιεί από τις καταστάσεις του εγκεφάλου ή των νευρώνων του). Υπάρχουν πέντε είδη νοητικών καταστάσεων: Πρώτον, οι αισθήσεις, όταν αυτές ευαισθητοποιούνται από θεάματα, ήχους, τον πόνο ή άλλες αισθησιακές εμπειρίες. Δεύτερον, οι επιθυμίες που συνδέονται με τις κλίσεις ενός ανθρώπου. Τρίτον, οι σκέψεις, δηλαδή νοητικά στοιχεία έκφρασης ή κατανόησης. Τέταρτον, οι πεποιθήσεις που συμπεριλαμβάνουν απόψεις διαφοροποιημένου βαθμού. Και τελικά, οι πράξεις βούλησης με σκοπό την εκπλήρωση κάποιων προθέσεων ή την επίτευξη ενός στόχου ως αιτίες δράσης.

Ο Μόρλαντ θεωρεί τις ικανότητες της ψυχής ως αισθησιακές, βουλητικές, συναισθηματικές και πνευματικές. Η Βίβλος δείχνει να ξεχωρίζει την ψυχή από τον νου (ή και το πνεύμα) του ανθρώπου. Κάνοντας χρήση της πνευματικής του ικανότητας, ο άνθρωπος είναι σε θέση να αγαπάει τον Θεό επικοινωνώντας πνευματικά μαζί του, κάτι το αδιανόητο για την φυσικαλιστική/νατουραλιστική άποψη.

Υπάρχει όμως αντικειμενική απόδειξη για την ύπαρξη της ψυχής; Ο Μόρλαντ θεωρεί πως ναι! «Ως πρόσωπα είμαστε σε θέση να κάνουμε άλλους να μας αναγνωρίζουν ως συνειδητά όντα μέσω της ικανότητάς μας να επικοινωνούμε μαζί τους σε πραγματικό χρόνο (π.χ. σε συνειδητές συνομιλίες μαζί τους). Επίσης, η ικανότητά μας να παραμένουμε οι ίδιοι, παρά τη συνεχή αλλαγή της φυσικής μας ‘δομής’ με την πάροδο του χρόνου μπορεί να εξηγηθεί μόνο μεταφυσικά», θεωρεί.

---

[1]     ή και φυσιοκρατία (νατουραλισμός).

[2]     Έχουν διεξαχθεί και πρόσφατα μελέτες που ερευνούν και καταγράφουν το φαινόμενο αυτό επιστημονικά. Βλ. ιστοσελίδα in.gr: https://www.in.gr/2020/02/02/health/health-news/ereyna-o-thanatos-einai-thetiki-empeiria/ (ανάκτηση 20/4/2025).