Το Δίλημμα του Ευθύφρονα

Σ’ ένα μπλογκ του Θωμά Γιούργα, έλληνα φιλοσόφου που διδάσκει στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου στη Σκωτία, ανακάλυψα μια ανάρτηση [1] σχετικά με το δίλημμα του Ευθύφρονα. Ο Ευθύφρων σε προσπάθειά του να ορίσει την ευσέβεια λέει: «Ευσέβεια είναι καθετί που αγαπάνε οι θεοί.» Κι ο Σωκράτης τον ρωτάει: «Οι θεοί αγαπούν το ευσεβές (το ηθικό) επειδή είναι ευσέβεια, ή κάτι είναι ευσέβεια επειδή αγαπιέται από τους θεούς;» Το δίλημμα του Ευθύφρονα σχετικά με τη φύση της ευσέβειας εξακολουθεί να τίθεται και σήμερα.

Ας πάρουμε πρώτα την μια από τις δυο πλευρές του διλήμματος αυτού, ότι δηλαδή οι θεοί αγαπάνε κάτι ως ηθικό και ευσεβές διότι υπήρχε ήδη ως ηθικό και ευσεβές. Σ’ αυτή την περίπτωση η ευσέβεια και η ηθική αποτελούν έννοια ανεξάρτητη από τους θεούς. Επομένως δεν ήταν στο χέρι των θεών να αποφασίσουν τι θα είναι ευσεβές και ηθικό. Άρα οι θεοί δεν είναι παντοδύναμοι μιας και δεν μπορούν να ορίσουν το ηθικό αλλά αναγκάζονται να το αποδεχτούν και να το αγαπήσουν ως προϋπάρχουσα αρχή.

Ας δούμε και την άλλη πλευρά του διλήμματος, ότι δηλαδή κάτι είναι ευσεβές και ηθικό μόνο και μόνο επειδή οι θεοί το επέλεξαν και το επέλεξαν να το αγαπήσουν. Σε αυτή την περίπτωση η ευσέβεια και η ηθική μετατρέπονται σε καπρίτσιο των θεών, μία έννοια αυθαίρετη η οποία υποβάλλεται στην ιδιοτροπία των θεών και θα μπορούσε να είναι διαφορετική. Για παράδειγμα, o Θεός του Ισλάμ κατέχεται από μια τέτοια, αυθαίρετη, ηθική: το θέλημα του Αλλάχ.

«Επομένως, και οι δύο επιλογές φαίνεται να είναι καταστροφικές για τον ορισμό που προσφέρει ο Ευθύφρονας αλλά κυρίως για την αντίληψη πως ο θεός μπορεί να είναι ταυτόχρονα παντοδύναμος και πανάγαθος όπως ισχυρίζονται οι περισσότερες μονοθεϊστικές θρησκείες», καταλήγει ο Γιούργας.

Η Βίβλος διδάσκει πως ο Θεός είναι απόλυτα κυρίαρχος και ότι είναι Αυτός που ορίζει τους ηθικούς κανόνες του σύμπαντος. Είναι Αυτός η ύψιστη αρχή και οι εντολές Του είναι απόλυτες. Γι’ αυτό οι άνθρωποι πρέπει να τις υπακούν. Εάν όμως η ηθική δεν είναι αυθαίρετη, τότε πώς να αντιπαρέλθουμε την δεύτερη πλευρά του διλήμματος του Σωκράτη, δηλαδή ότι ο Παντοδύναμος γίνεται αντικείμενο υψηλότερου νόμου; Ο Κυρίαρχος γίνεται υποτελής;

Η λύση του διλήμματος βρίσκεται στο γεγονός ότι το ίδιο το δίλημμα είναι ψεύτικο. Δεν είναι δύο οι επιλογές, αλλά τρεις. Ο Χριστιανός απορρίπτει την επιλογή ότι ο Θεός είναι υπόλογος σ’ έναν υψηλότερο (ηθικό) νόμο. Δεν υπάρχει νόμος πάνω από τον Θεό. Επίσης απορρίπτει και την επιλογή ότι η ηθική είναι καπρίτσιο του Θεού, μια αυθαίρετη λειτουργία της εξουσίας Του. 

Η τρίτη επιλογή, την οποία δεν είχε προβλέψει ο Σωκράτης, είναι ότι υπάρχει ένα αντικειμενικό πρότυπο ηθικής, όχι εξωτερικό προς τον Θεό αλλά εσωτερικό. Ο αμερικανός ηθικολόγος Scott Rae το διατυπώνει ως εξής: «Η ηθική δεν στηρίζεται οριστικά στις εντολές του Θεού, αλλά στον χαρακτήρα Του, ο οποίος στη συνέχεια εκφράζεται στις εντολές Του». [2]

---

[1] Θωμάς Γιούργας, «Το ιδιοφυές δίλημμα του Ευθύφρονα για τον Θεό και την Ηθική», ιστολόγιο Νόστιμον Ήμαρ, 7/5/2017, http://www.nostimonimar.gr/platos-euthyphro/.

[2] Scott Rae, Moral Choices – An Introduction to Ethics, Grand Rapids: Zondervan, 1995, 32.